Seray Şahinler – İstanbul Araştırmaları Enstitüsü (İAE) Cumhuriyet’in 100. yılını kutladığımız 2023’ü, Cumhuriyet öncesi İstanbul’u mercek altına alan bir stantla karşıladı. “Meşgul Kent: İşgal İstanbul’unda Siyaset ve Gündelik Hayat, 1918–1923” kentin tarihli en büyük dönüm noktasına odaklanıyor.
‘İşgal senelerı’ ekseriyetle Ulusal Mücadele’nin seyri üzerinden okunan bir müddetç. İAE yeni standıyla bu perdeyi biraz aralıyor ve beş yıllık süreçte kentin günlük yaşantısında nelerin olup bittiğine ışık tutuyor. Tablo çok farklı elbette. Anadolu’da çetin gayretler sürerken işgal altındaki İstanbul’da da sular durulmuyor.
Askeri, toplumsal ve kültürel
Proje yöneticisi Mehmet Kentel ile birlikte gezdiğimiz stantta Kasım 1918 – Ekim 1923 içinde süren işgal, askerî, toplumsal ve kültürel boyutlarıyla ele alınmış. Girişte izleyiciyi Osmanlı Hükümeti ve İtilaf Devletleri içindeki yazışmalar, Osmanlı’ya resmî işgali bildiren devlet notaları, işgali duyuran İstanbul gazeteleri, Kurtuluş Günü’nden fotoğraf kareleri, yaşananları vatandaşların gözüyle aktaran anonim kayıtlar karşılıyor. İkinci kısım ise işgal devrine kentin art sokaklarından bakıyor ve I. Dünya Savaşı’yla bir arada Balkanlar’dan Ortadoğu’ya dünyanın çatışmalı coğrafyalarından ‘devletsiz kalan’ bir epey mültecinin ve İstanbul’daki 10 binlerce sığınmacının manzaralarına yer veriyor. Amerikalı gazeteci Solita Solano gördüklerini “İnsan selleri hâlinde aktılar” kelamlarıyla anlatıyor.
İstanbul, vakit içinde salgın hastalıklarla da uğraş ediyor. 1920’lerde dünyayı sarsan İspanyol Gribi başta olmak üzere, nüfus hareketliliği niçiniyle oraya çıkan tifo, verem, kolera üzere salgın hastalıkların yanı sıra cinsel yolla bulaşan hastalıklar da otoriteleri ve işgal güçlerini endişelendiriyor. İşgali protesto edenler, kitlesel hareketler, daha düzgün fiyat ve şartlara erişmek umuduyla yapılan personel hareketleri, padişaha karşı gelmekle ya da İtilaf Devletleri’nin yönetmeliklerine uymamakla suçlanıp baskın yiyenler, sokakta işlenen çete cinayetleri, linçler de ‘şehri meşgul eden’ gelişmelerden…
Kültür yaşamı hareketli
Bunca kaos ve karmaşanın ortasında işgal senelerındaki İstanbul’un kültür hayatı pek hareketli. Bilhassa cümbüş bölümündeki hareketlilik göze çarpıyor ve şaşırtıyor. Kesim, askerlerin ve ortalarında birfazlaca müzisyenin ve kıymetli hamilerin de bulunduğu mültecilerin gelişiyle canlanıyor; klasik müzik İtilaf Devletleri’nin ve Osmanlılar’ın hamiliğinde gelişiyor; Taksim Meydanı’nda kurulan Maxim üzere kulüplerde başta caz olmak üzere yeni müzik cinsleri çalınıyor. bir daha arşivlerden edindiğimiz bilgiye nazaran Darültalim-i Musiki, Darülelhan, Bahriye Musiki Mektebi ve Darülbedayi’nin müzik kısmı üzere ateşkes öncesinde kurulmuş okullardan müzisyenleri bir ortaya getiren Şark Musiki Cemiyeti’nin ortaya çıkmasıyla alaturka müzikte de kıymetli gelişmeler yer alıyor. İstanbul’a sığınan bilhassa Rus sanatkarların müzikteki varlığı ise güçleniyor. İşgal yılları fotoğraf açısından da üretken bir devir geçirmiş. Fotoğrafta Ruhi Arel, Karelin Mitritch ve Georgios Theotokas gibi sanatkarlar icraları ve öğretimleriyle göze çarpıyor. İşgal devri İstanbul’unda İtilaf askerlerinin bir hayli arkeolojik hafriyata olan bağları de gözler önüne seriliyor. Kentteki spor karşılaşmalarından imgeler de şaşırtan kareler içinde.
İşgal yılları tahminen de tarihin en epey kayıt altına alınan devirlerinden biri. Devlet arşivleri, Hilal-i Ahmer, Kızılhaç, asker günlükleri ve daha birfazlaca doküman var periyoda ilişkin. Bu istikametiyle tarih yazımına büyük katkı sunuyor. Daniel-Joseph MacArthur-Seal ve Gizem Tongo’nun küratörlüğünde, memleketler arası bir istişare heyetiyle hazırlanan stantta İAE arşivinin yanı sıra Türkiye, Fransa, İngiltere, Yunanistan üzere ülkelerdeki çeşitli kütüphane, arşiv ve koleksiyonlardan seçilmiş birinci defa sergilenecek dokümanlar var. Bilhassa resmî yazışmalardan fotoğraflara, sinema ve fotoğraflara, bir dizi yazılı ve görsel materyal ‘resmi belirginleştiriyor.’
İstanbul artık yeni dünyayı kucaklamakla, Cumhuriyet’in 100. yılını kutlamakla, coşkun kalabalıklarıyla, kaosuyla ‘meşgul’ bir kent. Cumhuriyet’imizin 100. yılı için manalı bir stant “Meşgul Şehir”. Cumhuriyet’e varan yolun hangi basamaklardan geçtiğini, emeği, çabayı, epeyce sesliliği, unutulmuş bireyleri, olayları bir sefer daha hatırlatıyor. Stant 26 Aralık’a kadar ziyaret edilebilir.
‘İşgal senelerı’ ekseriyetle Ulusal Mücadele’nin seyri üzerinden okunan bir müddetç. İAE yeni standıyla bu perdeyi biraz aralıyor ve beş yıllık süreçte kentin günlük yaşantısında nelerin olup bittiğine ışık tutuyor. Tablo çok farklı elbette. Anadolu’da çetin gayretler sürerken işgal altındaki İstanbul’da da sular durulmuyor.
Askeri, toplumsal ve kültürel
Proje yöneticisi Mehmet Kentel ile birlikte gezdiğimiz stantta Kasım 1918 – Ekim 1923 içinde süren işgal, askerî, toplumsal ve kültürel boyutlarıyla ele alınmış. Girişte izleyiciyi Osmanlı Hükümeti ve İtilaf Devletleri içindeki yazışmalar, Osmanlı’ya resmî işgali bildiren devlet notaları, işgali duyuran İstanbul gazeteleri, Kurtuluş Günü’nden fotoğraf kareleri, yaşananları vatandaşların gözüyle aktaran anonim kayıtlar karşılıyor. İkinci kısım ise işgal devrine kentin art sokaklarından bakıyor ve I. Dünya Savaşı’yla bir arada Balkanlar’dan Ortadoğu’ya dünyanın çatışmalı coğrafyalarından ‘devletsiz kalan’ bir epey mültecinin ve İstanbul’daki 10 binlerce sığınmacının manzaralarına yer veriyor. Amerikalı gazeteci Solita Solano gördüklerini “İnsan selleri hâlinde aktılar” kelamlarıyla anlatıyor.
İstanbul, vakit içinde salgın hastalıklarla da uğraş ediyor. 1920’lerde dünyayı sarsan İspanyol Gribi başta olmak üzere, nüfus hareketliliği niçiniyle oraya çıkan tifo, verem, kolera üzere salgın hastalıkların yanı sıra cinsel yolla bulaşan hastalıklar da otoriteleri ve işgal güçlerini endişelendiriyor. İşgali protesto edenler, kitlesel hareketler, daha düzgün fiyat ve şartlara erişmek umuduyla yapılan personel hareketleri, padişaha karşı gelmekle ya da İtilaf Devletleri’nin yönetmeliklerine uymamakla suçlanıp baskın yiyenler, sokakta işlenen çete cinayetleri, linçler de ‘şehri meşgul eden’ gelişmelerden…
Kültür yaşamı hareketli
Bunca kaos ve karmaşanın ortasında işgal senelerındaki İstanbul’un kültür hayatı pek hareketli. Bilhassa cümbüş bölümündeki hareketlilik göze çarpıyor ve şaşırtıyor. Kesim, askerlerin ve ortalarında birfazlaca müzisyenin ve kıymetli hamilerin de bulunduğu mültecilerin gelişiyle canlanıyor; klasik müzik İtilaf Devletleri’nin ve Osmanlılar’ın hamiliğinde gelişiyor; Taksim Meydanı’nda kurulan Maxim üzere kulüplerde başta caz olmak üzere yeni müzik cinsleri çalınıyor. bir daha arşivlerden edindiğimiz bilgiye nazaran Darültalim-i Musiki, Darülelhan, Bahriye Musiki Mektebi ve Darülbedayi’nin müzik kısmı üzere ateşkes öncesinde kurulmuş okullardan müzisyenleri bir ortaya getiren Şark Musiki Cemiyeti’nin ortaya çıkmasıyla alaturka müzikte de kıymetli gelişmeler yer alıyor. İstanbul’a sığınan bilhassa Rus sanatkarların müzikteki varlığı ise güçleniyor. İşgal yılları fotoğraf açısından da üretken bir devir geçirmiş. Fotoğrafta Ruhi Arel, Karelin Mitritch ve Georgios Theotokas gibi sanatkarlar icraları ve öğretimleriyle göze çarpıyor. İşgal devri İstanbul’unda İtilaf askerlerinin bir hayli arkeolojik hafriyata olan bağları de gözler önüne seriliyor. Kentteki spor karşılaşmalarından imgeler de şaşırtan kareler içinde.
İşgal yılları tahminen de tarihin en epey kayıt altına alınan devirlerinden biri. Devlet arşivleri, Hilal-i Ahmer, Kızılhaç, asker günlükleri ve daha birfazlaca doküman var periyoda ilişkin. Bu istikametiyle tarih yazımına büyük katkı sunuyor. Daniel-Joseph MacArthur-Seal ve Gizem Tongo’nun küratörlüğünde, memleketler arası bir istişare heyetiyle hazırlanan stantta İAE arşivinin yanı sıra Türkiye, Fransa, İngiltere, Yunanistan üzere ülkelerdeki çeşitli kütüphane, arşiv ve koleksiyonlardan seçilmiş birinci defa sergilenecek dokümanlar var. Bilhassa resmî yazışmalardan fotoğraflara, sinema ve fotoğraflara, bir dizi yazılı ve görsel materyal ‘resmi belirginleştiriyor.’
İstanbul artık yeni dünyayı kucaklamakla, Cumhuriyet’in 100. yılını kutlamakla, coşkun kalabalıklarıyla, kaosuyla ‘meşgul’ bir kent. Cumhuriyet’imizin 100. yılı için manalı bir stant “Meşgul Şehir”. Cumhuriyet’e varan yolun hangi basamaklardan geçtiğini, emeği, çabayı, epeyce sesliliği, unutulmuş bireyleri, olayları bir sefer daha hatırlatıyor. Stant 26 Aralık’a kadar ziyaret edilebilir.